Stress? Veerkracht? Psychologische veiligheid? Dit moet je weten over de Nervus vagus.
‘De wat?’ hoor ik je denken. De Nervus vagus, ook wel ‘de zwervende zenuw’ genoemd (vagus is Latijn voor zwerven). Het is de belangrijkste zenuw van ons autonome zenuwstelsel en onze ‘antenne’ als het gaat om het aanvoelen of situaties veilig of onveilig voor ons zijn. In een samenwerking met mijn Belgische collega Greet de Baets voor de Universiteit van Gent leerde ik over het werk van de Amerikaanse neuropsychiater Stephen Porges en zijn Polyvagaal theorie, een jarenlang onderzoek naar deze ‘zwerver’. Porges ontdekte een aantal interessante wetenswaardigheden en links met Business aikido.
- De Nervus vagus scant 24/7 of situaties gevaarlijk of veilig zijn en zoekt dan passende vormen om met die situaties om te gaan; vechten, vluchten, verlammen of verbinding zoeken. Thema’s die ook in Business aikido aan bod komen en waar je slimmer en bewuster mee leert omgaan.
- De Nervus vagus is verbindt daarbij alle vitale organen (o.a. hart, longen, spijsverteringsorganen, gelaatspieren) en ‘zwerft’ door ons lichaam vanaf de hersenstam naar het onderlichaam. Voor ons functioneren is de Nervus vagus dus essentieel.
- De reden dat wij als homo sapiens de evolutie overleefd hebben niet zo zeer ons aanpassingsvermogen is – wat vaak wordt aangenomen – maar vooral onze vriendelijkheid en ‘samen sterk’ te staan. Die verbinding dient dan wel oprecht te zijn.
- Dat je je Nervus vagus positief kunt activeren, en ook nog eens op een leuke manier, met je stem en in beweging.
Naast overeenkomsten met Business aikido is het onderzoek van Porges te relateren aan actuele thema’s zoals psychologische veiligheid, stressmanagement, het reguleren van emoties, zelfcompassie, vitaliteit en ademen. Als je met wat basiskennis weet hoe je de Nervus vagus gepast kunt behandelen, vergroot je grip op je balans, je wendbaarheid en je vermogen om in verbinding te blijven of te komen met je omgeving. Een uitnodigend perspectief! In deze blog wat je moet weten over ‘de zwerver in jou’ en over hoe je deze praktisch kunt stimuleren.
1. De Nervus vagus
Hoewel een beetje technisch, deze basiskennis is goed om te weten. De Nervus vagus maakt deel uit van ons autonome zenuwstelsel. Het heeft als functie om prikkels vanuit je omgeving en je lichaam waar te nemen en hierop te reageren. Wij mensen hebben van alle diersoorten het best ontwikkelde zenuwstelsel. Dit is een uitgebreid en complex systeem. Onder het autonome zenuwstelsel vallen bijvoorbeeld de spijsvertering, het kloppen van het hart, het knipperen van de ogen en de adembeweging. Naast het autonome zenuwstelsel kennen wij het animale zenuwstelsel. Dit deel kunnen we bewust sturen, bijvoorbeeld wanneer wij ervoor kiezen om een arm op te tillen.
De Nervus vagus is dus de belangrijkste zenuw van ons autonome zenuwstelsel. Zij is gevoelig en scant 24/7 of situaties waarin wij ons begeven gevaarlijk of veilig zijn. Anders gezegd; zij zoekt naar triggers (het is onveilig) en glimmers (het is veilig). Zo bedient zij ons brein dat wil weten aan welke context het zich moet aanpassen. Dit werkt heel subtiel. Lacht iemand bijvoorbeeld oprecht, dan lachen de ogen altijd mee. Dit is niet het geval bij een gemaakte lach. Onze Nervus vagus leest het verschil tussen ‘aardig doen’ en ‘aardig zijn’ feilloos. Ook al realiseren wij ons dit op zo’n moment niet bewust, op een dieper niveau hebben we geregistreerd dat er iets niet klopt. Andersom, als je als leidinggevende, maar ook als ouder of collega, oprecht aandachtig bent en rust uitstraalt, dan creëer je dus een sfeer van veiligheid.
2. Aan of uit, ‘gas geven’ of ‘remmen’
Het autonome zenuwstelsel kent eenvoudig gesteld twee standen; ‘aan’ en ‘uit’. Het sympathische zenuwstelsel zorgt voor mobilisatie (actie, in beweging komen, handelen, maar ook vechten en vluchten). Aan de andere kant is er het parasympatische zenuwstelsel, dat met 12 zenuwen zorgt voor immobilisatie (tot rust komen, herstellen, ontspannen, maar ook bevriezen of verstijven). De Nervus vagus is hiervan dus de belangrijkste zenuw. De prikkels die zij opvangt worden omgezet in spanning of ontspanning en zijn daarmee bepalend voor onze reactie/ons gedrag op situaties.
Voor een goed begrip gaan we nog één tandje dieper. De Nervus vagus bestaat op haar beurt weer uit twee zenuwbundels (plaatje hierboven); de Dorsale vagus, een meer primitief deel dat zich vooral onder het middenrif bevindt, en de Ventrale vagus, een meer verfijnd en evolutionair gezien jonger deel dan zich vooral boven het middenrif bevindt. Afhankelijk van de prikkels die wij opvangen reageert ons lichaam dus volgt het signaal; ‘gas geven’ of ‘remmen’.
Dit kent een hiërarchie met drie niveaus (plaatje hieronder). Als een situatie als zeer onveilig wordt gevoeld dan maakt onze Dorsale vagus dat wij verlammen. We maken onszelf klein, houden ons stil als overlevingsstrategie. Voelt een situatie enigszins onveilig aan dan komen we in actie. Vanuit ons sympathische zenuwstelsel wordt dan het gaspedaal geactiveerd als gevolg waarvan wij reageren door te ‘vechten’ of te ‘vluchten’. Als een situatie als veilig wordt gevoeld dan ontspannen wij. In dat laatste geval is de Ventrale vagus aan het werk. Porges ontdekte hierbij dat wij naast primaire reacties als vechten, vluchten en verlammen een vierde strategie hebben ontwikkeld; ons vermogen om ons, onder het motto ‘samen sterk’, met anderen te verbinden. Zo speelt de Nervus vagus dus ook een rol in ‘verbinding’ als veelvoorkomend thema in teams en organisaties.
3. Dus …
Dit betekent dus dat wij beschikken over een zeer verfijnde antenne die 24/7 scant of situaties voor ons gevaarlijk of veilig zijn, om vervolgens ons lijf in de hierbij passende modus te brengen. Deze kennis helpt om betekenis te geven aan onze onderbuikgevoelens. Willen we onze omgeving positief stimuleren – denk aan leiders, ouders maar eigenlijk iedereen die samenwerkt – dan is een veilig klimaat scheppen te beïnvloeden door vanuit rust te werken. Daarmee geef je het signaal ‘veilig’ aan anderen. Wanneer er toch sprake is van een vorm van dreiging, bijvoorbeeld als het slecht gaat met een bedrijf of organisatie, dan blijft het belangrijk om vanuit rust te werken. Over wat je als leider niet kunt wegnemen kun je wel communiceren. Of communicatie oprecht is zal (in ieder geval onbewust) worden geregistreerd en direct van invloed zijn op het gevoel van veiligheid, de mate van stress, de reactie van betrokkenen en de eenheid in organisaties. Het goede nieuws is dat we onze Nervus vagus op diverse manieren positief kunnen stimuleren voor rust en verbinding.
4. Zo stimuleer je je Nervus vagus … en schep je rust en veiligheid
Praktische (en leuke) oefeningen om je Nervus vagus positief te stimuleren zijn:
- Bewust ademen: door diep in- en uit te ademen geef je je lichaam het signaal dat er geen gevaar dreigt en dat je kunt ontspannen. Er zijn verschillende manieren voor waarvan er hier twee verwoord:
- 5 seconden inademen, 6 seconden uitademen. De inadembeweging is voor ons hart meer stressvol dan de uitadembeweging. Door de uitadembeweging langer te maken dan de inadembeweging synchroniseren wij ons hartritme met onze adembeweging met als gevolg een rustige staat van zijn.
- 4-7-8. Volg het patroon 4 seconden inademen, 7 seconden inhouden (zonder je adem echt vast te zetten, te blokkeren) en dan weer 8 seconden uitademen. Dit werkt fijn bij het in slaap vallen.
- Zingen, neuriën en gorgelen: Fysiologisch zijn onze stembanden direct verbonden met de Nervus vagus. Lekker meezingen of -neuriën met je favoriete nummer werkt zo ontspannend. Gorgelen kun je tijdens het tandenpoetsen doen.
- Kototama:Een bijzondere variant om te ontspannen met behulp van je stembanden is er een uit de wereld van krijgskunsten; Kototama, ook wel ‘de taal der goden’ genoemd. Door hardop klinkers te uiten en diep in je lijf te laten resoneren ontspant je lijf volledig. Neem een diepe ademteug en laat een ‘A’ gelijkmatig uit je keel komen. Daarna de ‘O’, de ‘U’, de ‘E’ en de ‘I’. Het resoneert op verschillende frequenties en werkt heel direct. Wat minder geschikt voor in een drukke kantoortuin, maar perfect voor als je alleen in de auto zit.
- Koud douchen: Een koude douche of koud afdouchen stimuleert de afgifte van endorfine, een stofje dat stress doet afnemen en daarbij werkt als een natuurlijke ‘feel good drug’. Endorfine stimuleert op haar beurt weer de afgifte van serotonine en dopamine. Dit zijn hormonen die invloed hebben op onze stemming, zelfvertrouwen, geheugen, seksuele activiteit en eetlust.
- Beweging: Lichaamsbeweging helpt stress oplossen. Dit hoeft niet per se aikido te zijn. Ook yoga, dansen of gewoon wandelen werkt heel goed. Wanneer je lichaam beweegt worden er verschillende neurotransmitters (signaalstofjes) vrijgegeven die een positief effect hebben op je zenuwstelsel en zo op je mentale staat van zijn, waaronder ook endorfine (zie vorige punt).
Er is natuurlijk veel meer te vertellen en te lezen over het werk van Porges. Hieronder vind je een aantal lezenswaardige bronnen, waaronder het boek Business aikido. Daarin staat o.a. op een herkenbare manier beschreven hoe wij vechten, vluchten en verlammen in de dagelijkse praktijk. Dit herkennen is de eerste stap. Daarna gaat het erom hoe je balans te corrigeren, als startpunt voor minder stress, meer veerkracht en een veilig samenwerkingsklimaat. Zet hem op!
5. Bronnen en interessante verwijzingen
- Stephen W. Porges: https://www.stephenporges.com/about
- Activeer je Vervus vagus, een revolutionair antwoord op stress- en traumaklachten, trauma en een verminderde immuniteit – Luc Swinnen
- Business aikido, succesvol zijn dankzij krachtige principes uit de Japanse krijgskunst – Peter Hoogeveen; hoofdstuk 3 (Zelfbewustzijn; vechten, vluchten en verlammen in het dagelijkse leven).
- De weg van de harmonie, de geheimen van aikido – John Stevens. Passage: Kototama, de taal der goden
- https://www.brainnetwork.nl/2022/03/06/polyvagaaltheorie-uitleg-stress-trauma-angst/
- https://www.allwayshealthy.nl/blog/nervus-vagus
- https://nielsvansanten.nl/stress-in-je-lichaam/polyvagaal-theorie-uitgelegd-over-vechten-vluchten-bevriezen-en-verbinden/